آربیتراژ چیست و انواع آن کدام اند؟ آموزش کسب درآمد از آربیتراژ

ریشه و معنی کلمه آربیتراژ

واژه «آربیتراژ» (Arbitrage) از زبان فرانسوی گرفته شده و در اصل به معنای «قضاوت» یا «داوری» بوده است. در دنیای اقتصاد، این واژه معنای تخصصی‌تری یافته و به استراتژی‌هایی گفته می‌شود که از اختلاف قیمت در بازارهای مختلف برای کسب سود بدون ریسک استفاده می‌کنند.

تعریف سایت ویکی پدیا از آربیتراژ به شرح زیر است:

«آربیتراژ (به انگلیسی: Arbitrage) در علوم اقتصادی و مالی به معنای بهره‌برداری از تفاوت قیمت یک دارایی یا کالا در دو یا چند بازار مختلف است. در این روش، دارایی از بازاری که قیمت پایین‌تری دارد خریداری شده و هم‌زمان در بازاری دیگر با قیمت بالاتر فروخته می‌شود.»

چرا آربیتراژ به وجود می‌آید؟

آربیتراژ زمانی به وجود می‌آید که یک دارایی یکسان، به‌طور هم‌زمان در دو یا چند بازار با قیمت‌های متفاوت معامله شود. این اختلاف قیمت، نتیجه‌ی ناکارآمدی موقتی بازارهاست و می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد. یکی از اصلی‌ترین عوامل، تفاوت در عرضه و تقاضا در بازارهای جدا از هم است؛ مثلاً ممکن است در یک صرافی داخلی تقاضا برای تتر افزایش یابد، اما در صرافی دیگر این تقاضا وجود نداشته باشد، در نتیجه قیمت‌ها متفاوت خواهند بود.

عامل دیگر، تأخیر در انتقال اطلاعات و به‌روزرسانی قیمت‌ها است. در بازارهایی مانند فارکس یا ارز دیجیتال که سرعت بسیار بالایی دارند، حتی چند ثانیه تأخیر در آپدیت قیمت می‌تواند اختلاف قیمتی ایجاد کند. همچنین، کارمزدها، محدودیت‌های جغرافیایی، نرخ تبدیل ارز و تفاوت سیاست‌های قیمت‌گذاری صرافی‌ها نیز از دلایل رایج ایجاد فرصت آربیتراژ هستند. این شرایط موقت تا زمانی باقی می‌ماند که بازار با معاملات جدید به تعادل برسد.

انواع آربیتراژ در بازار‌های مالی

جدول مقایسه انواع آربیتراژ در بازارهای مالی

1. آربیتراژ ساده (Simple Arbitrage)

Simple Arbitrage ساده‌ترین و کلاسیک‌ترین نوع آربیتراژ است. در این روش، معامله‌گر یک دارایی را در بازاری که قیمت پایین‌تری دارد خریداری می‌کند و هم‌زمان در بازاری دیگر که قیمت بالاتری دارد، آن را می‌فروشد. این مدل در بازارهایی با چند منبع قیمت‌گذاری یا تأخیر در تسویه بسیار کاربردی است. مثال رایج: خرید بیت‌کوین در یک صرافی داخلی و فروش آن در صرافی خارجی با قیمت بالاتر.

2-آربیتراژ بین‌صرافی (Cross-Exchange Arbitrage)

Cross-Exchange Arbitrage نوعی آربیتراژ ساده است که در آن اختلاف قیمت یک دارایی، مانند رمزارز، بین دو صرافی مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخلاف مدل‌های تئوریک، این روش در عمل نیازمند سرعت بالا در اجرای تراکنش و انتقال سریع دارایی بین دو صرافی است. مثلاً قیمت تتر در صرافی A برابر با ۵۹,۰۰۰ تومان و در صرافی B برابر با ۶۰,۰۰۰ تومان باشد.

3-آربیتراژ آماری (Statistical Arbitrage)

Statistical Arbitrage نوعی آربیتراژ الگوریتمی و مبتنی بر تحلیل داده‌هاست. در این روش، معامله‌گر با استفاده از مدل‌های ریاضی یا یادگیری ماشین، همبستگی تاریخی بین چند دارایی را بررسی کرده و زمانی‌که انحراف موقتی از حالت نرمال رخ می‌دهد، وارد موقعیت می‌شود. این نوع آربیتراژ بیشتر در بازار سهام، ETFها یا دارایی‌هایی با رفتار مشترک استفاده می‌شود و به ابزارهای محاسباتی نیاز دارد.

4. آربیتراژ فضایی یا جغرافیایی (Spatial Arbitrage)

Spatial Arbitrage زمانی رخ می‌دهد که اختلاف قیمت یک دارایی در دو منطقه جغرافیایی مختلف وجود دارد. این تفاوت ممکن است به دلیل تفاوت در نرخ ارز، سیاست‌های اقتصادی کشورها، محدودیت‌های واردات یا تقاضای محلی ایجاد شود. برای مثال، اگر طلای آب‌شده در بازار ایران به‌دلیل محدودیت واردات ارزان‌تر باشد، می‌تواند در کشور همسایه با قیمت بالاتر معامله شود. این نوع آربیتراژ نیازمند امکان نقل‌وانتقال قانونی و سریع دارایی بین دو موقعیت جغرافیایی است.

5. آربیتراژ مثلثی (Triangular Arbitrage)

آربیتراژ مثلثی زمانی اتفاق می‌افتد که نرخ تبدیل بین سه رمزارز در یک صرافی طوری باشد که یک چرخه تبدیل منجر به سود شود. معامله‌گر در این مدل از تفاوت نرخ مبادله ارزها نسبت به یکدیگر استفاده می‌کند.

مثال:
در یک صرافی:

• 1 BTC = 50,000 USDT

• 1 ETH = 2,000 USDT

• 1 BTC = 25 ETH

اگر با این نرخ‌ها، 1 BTC را به 25 ETH تبدیل کنید، سپس ETH را به USDT بفروشید و دوباره USDT را به BTC تبدیل کنید، در صورت وجود اختلاف کوچک در نرخ‌ها، ممکن است سودی چند دلاری در هر چرخه حاصل شود.

6. آربیتراژ پوشش نرخ بهره (Funding Rate Arbitrage)

در بازار مشتقات، به‌ویژه فیوچرز (Perpetual Futures)، صرافی‌ها برای ایجاد تعادل بین موقعیت‌های خرید و فروش، Funding Rate تعیین می‌کنند. اگر نرخ Funding مثبت باشد، دارندگان پوزیشن Long باید به Shortها پرداخت کنند.

آربیتراژ پوشش نرخ بهره یعنی:

• خرید دارایی در بازار اسپات

• باز کردن پوزیشن شورت در بازار فیوچرز همان دارایی

در این حالت، معامله‌گر از نرخ بهره پرداختی (Funding Rate) سود می‌گیرد، بدون آن‌که در معرض نوسان قیمت باشد.

7. آربیتراژ زمانی (Temporal Arbitrage)

آربیتراژ زمانی به اختلاف قیمت یک دارایی در دو زمان مختلف مربوط می‌شود، نه دو مکان. معمولاً بین بازار نقدی و آتی رخ می‌دهد.

 مثال:
اگر طلای آب‌شده امروز ۶,۶۰۰,۰۰۰ تومان است اما در بازار آتی سه ماه آینده ۶,۸۰۰,۰۰۰ تومان معامله می‌شود، معامله‌گر می‌تواند طلا را بخرد و قرارداد آتی بفروشد و از اختلاف قیمت سود بگیرد—به‌شرط اینکه هزینه نگهداری کمتر از ۲۰۰ هزار تومان باشد.

8. آربیتراژ غیرمتمرکز (Decentralized Arbitrage)

در صرافی‌های غیرمتمرکز (DEX) مانند Uniswap، Sushiswap یا PancakeSwap، قیمت دارایی‌ها بر اساس مدل AMM و نقدینگی استخرها تعیین می‌شود. به‌دلیل عدم هماهنگی با بازارهای متمرکز، گاهی قیمت یک توکن در DEX با قیمت آن در CEX متفاوت است.

معامله‌گر می‌تواند با خرید از DEX و فروش در CEX یا بالعکس، از این اختلاف استفاده کند.

9. آربیتراژ زنجیره‌ای (On-Chain Arbitrage)

On-Chain Arbitrage به معاملات آربیتراژی گفته می‌شود که مستقیماً روی بلاک‌چین و قراردادهای هوشمند انجام می‌شود. مثلاً بین دو پروتکل DeFi که در یک شبکه هستند، مثل Aave و Compound در شبکه اتریوم.

 معامله‌گر ممکن است در Aave توکن قرض بگیرد، آن را در Compound سپرده‌گذاری کند و از تفاوت نرخ سود بهره ببرد.

این نوع آربیتراژ بسیار فنی است و نیاز به آشنایی با Solidity، گس فی و ساختار قراردادهای هوشمند دارد.

10. آربیتراژ بین‌بازاری (Inter-Market Arbitrage)

در این مدل، معامله‌گر بین دو بازار با ساختار متفاوت ولی دارایی یکسان، سود می‌گیرد. مثلاً بین بازار نقدی سهام و بازار ETF، یا بین بازار Spot و CFD.

 مثال:
اگر قیمت طلای جهانی در بورس لندن پایین‌تر از قیمت قرارداد آتی آن در بورس شیکاگو باشد، یک تریدر می‌تواند در لندن خرید کند و در بازار آتی آمریکا بفروشد.

آربیتراژ در ایران چگونه انجام می‌شود؟

در بازار ایران، آربیتراژ بیشتر در شرایطی شکل می‌گیرد که یک دارایی در دو بازار موازی، هم‌زمان با قیمت متفاوت معامله شود و انتقال بین این دو بازار از نظر قانونی، فنی یا زمانی امکان‌پذیر باشد. این اختلاف معمولاً ناشی از محدودیت‌های ارزی، تفاوت در ساختار بازارها، یا تأخیر در تطابق قیمتی است.

• در بازار ارز، آربیتراژ زمانی رخ می‌دهد که نرخ دلار در بازار آزاد از نرخ اعلامی صرافی‌های بانکی فاصله بگیرد.

• در بازار سکه، اختلاف قیمت بین بازار فیزیکی (نقدی) و بازار آتی بورس کالا، فرصت آربیتراژ ایجاد می‌کند.

• در بازار ارز دیجیتال، تفاوت قیمت رمز ارز‌ها بین صرافی‌های داخلی و خارجی (به‌ویژه هنگام نوسانات دلار) قابل استفاده است.

فرصت‌های آربیتراژ در بازارهای مختلف مالی

• ۱. سود بدون نیاز به پیش‌بینی روند بازار
  در آربیتراژ، سود ناشی از اختلاف قیمت هم‌زمان در دو بازار است، نه حرکت قیمتی. بنابراین برخلاف تحلیل تکنیکال یا فاندامنتال، نیازی به پیش‌بینی آینده نیست.

• ۲. کم‌ریسک بودن در حالت ایده‌آل
  در شرایطی که خرید و فروش به‌صورت هم‌زمان انجام شود و کارمزدها به‌درستی محاسبه شده باشند، ریسک بازار تقریباً صفر است.

• ۳. قابل پیاده‌سازی در بازارهای مختلف
  این استراتژی در ارزهای دیجیتال، فارکس، بورس، طلا، سکه و حتی در مقایسه نرخ ارز آزاد و حواله‌ای قابل اجراست.

• ۴. افزایش کارایی بازار
  با انجام معاملات آربیتراژ، قیمت‌ها در بازارهای مختلف به هم نزدیک می‌شوند و این به بهبود تعادل و کارایی بازار کمک می‌کند.

• ۵. قابلیت اتوماسیون و الگوریتمی شدن
  آربیتراژ برای ربات‌ها و الگوریتم‌ها بسیار مناسب است و می‌تواند به‌صورت ۲۴ ساعته و بدون مداخله انسانی اجرا شود.

• ۱. نیاز به سرعت بالا در اجرا
  فرصت‌های آربیتراژ معمولاً بسیار کوتاه‌مدت هستند. هر تأخیر در شناسایی یا اجرای معامله می‌تواند سود را از بین ببرد یا حتی منجر به زیان شود.

• ۲. تأثیرپذیری از کارمزدها و هزینه‌های پنهان
  کارمزد خرید و فروش، هزینه انتقال، اختلاف نرخ تبدیل ارز و زمان تسویه ممکن است باعث شود سود خالص بسیار ناچیز یا صفر شود.

• ۳. محدودیت‌های برداشت، انتقال و تحریم‌ها برای کاربران ایرانی
  بسیاری از صرافی‌های بین‌المللی برای کاربران ایرانی محدودیت دارند. همچنین برداشت رمزارز یا انتقال بین صرافی‌ها می‌تواند کند یا مسدود شود.

• ۴. نیاز به سرمایه نسبتاً زیاد برای سود معنادار
  در اکثر موارد، اختلاف قیمت‌ها بسیار کم است (مثلاً ۰.۵٪). بنابراین برای سود محسوس، باید با حجم بالا معامله کرد.

• ۵. احتمال اسلیپیج یا تغییر قیمت هنگام اجرا
  در بازارهای نوسانی، ممکن است هنگام ارسال سفارش دوم، قیمت تغییر کرده باشد و عملاً سود پیش‌بینی‌شده تحقق نیابد.

سوالات متداول

1.  آیا آربیتراژ در ایران قانونی است؟
   اگر از طریق صرافی‌های دارای مجوز داخلی و بدون دور زدن تحریم‌ها انجام شود، مشکلی ندارد. اما انتقال پول یا رمزارز به خارج باید طبق مقررات باشد.
2.  با سرمایه کم هم می‌شود آربیتراژ کرد؟
   بله، اما سود آن معمولاً محدود است. چون اختلاف قیمت‌ها کم است، برای سود ملموس نیاز به سرمایه بیشتر دارید.
3.  بهترین بازار برای آربیتراژ کدام است؟
   بازار رمزارزها، چون به‌صورت ۲۴ ساعته فعال است و بین صرافی‌ها اختلاف قیمت بیشتری دیده می‌شود.
4.  چه چیزی باعث می‌شود فرصت آربیتراژ از بین برود؟
   تأخیر در اجرا، افزایش ناگهانی کارمزد انتقال، یا نوسان شدید قیمت‌ها می‌تواند باعث از بین رفتن سود شود.
5.  برای اجرای آربیتراژ چه ابزارهایی لازم است؟
   در حالت پیشرفته: حساب در چند صرافی، دسترسی به API، دانش پایه برنامه‌نویسی یا استفاده از ربات‌های آماده.
6.  آیا آربیتراژ همیشه سودده است؟
   خیر. اگر کارمزدها یا تأخیرها را درست محاسبه نکنید، ممکن است نه‌تنها سودی نکنید بلکه متضرر هم شوید.
7.  آیا آربیتراژ با طلا در ایران امکان‌پذیر است؟
   بله، مثلاً از طریق مقایسه قیمت طلای آب‌شده و سکه پارسیان یا تفاوت بین بورس کالا و بازار آزاد. که در مقاله آربیتراژ طلا به آن اشاره کرده‌ایم.
8. حداقل سرمایه لازم برای آربیتراژ چقدر است؟
   برای شروع آربیتراژ ارز دیجیتال به‌صورت دستی، معمولاً بین ۵ تا ۱۵ میلیون تومان کافی است. اما چون اختلاف قیمت‌ها معمولاً کمتر از ۱٪ است، برای کسب سود قابل توجه، سرمایه بالاتری نیاز است.
   مثلاً اگر با ۱۰ میلیون تومان کار کنید و اختلاف قیمت ۱٪ باشد، سود خالص (پس از کسر کارمزد) ممکن است فقط حدود ۵۰ تا ۷۰ هزار تومان باشد.